Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներուն հայ մշակութային գործիչները աշխուժ մասնակցութիւն բերին ոչ միայն թիկունքային աշխատանքներուն, այլեւ առաջնագիծի կեանքին։ Անոնք իրենց ստեղծագործութեամբ, անձնական օրինակով ու անմիջական ներկայութեամբ մեծ դեր ունեցան ժողովուրդը ոգեշնչելու, հայրենասիրութիւնը բարձր պահելու, մարտիկներուն հոգեբանօրէն սատարելու գործին մէջ։

Գրականություն

Գրականութիւն Պատերազմը համազգային ճակատ էր, եւ հայ գրողները առաջին իսկ օրերէն ներգրաւուեցան այդ պայքարին։ Աւելի քան 40 հայ գրող եւ գրադատ կռուեցան ռազմաճակատին վրայ՝ որպէս շարքային զինուորներ, հրամանատարներ, թղթակիցներ եւ թերթերու խմբագիրներ։ Ռազմաճակատային մամլոյ մէջ մեծ դեր ունեցան հետեւեալ հրատարակութիւնները՝ «Կարմիր զինուոր», «Յանուն հայրենիքի», «Մարտ յանուն հայրենիքի», «Մարտական դրօշ»։ Գրողները այնտեղ ոչ միայն տեղեկութիւններ կը հաղորդէին, այլեւ կը ստեղծէին ոգեշնչող ստեղծագործութիւններ, յօդուածներ, բանաստեղծութիւններ։ Պատերազմի տարիներուն ստեղծուեցան բազմաթիւ արժէքաւոր գրական գործեր, որոնց շարքին են՝ Դերենիկ Տեմիրճեանի «Վարդանանք» (կիսատ մնացած պատմական մեծ վէպ, որ կը խորհրդանշէր ազգային դիմադրութեան ոգին), Ատոմ Երկաթի «Պապ թագաւոր», Նայիրի Զարեանի «Արա գեղեցիկ» ու «Ձայն հայրենական» բանաստեղծութիւնները, Հրաչեայ Քոչարի պատմուածքներն ու վէպերը, Համո Սահեանի, Գէորգ Էմինի, Սերո Խանզատեանի, Շահէն Թաթիկեանի, Գուրգէն Բորեանի, Վախթանգ Անանեանի եւ այլոց գործերը։ Երաժշտութիւն եւ բեմարուեստ Թէեւ պատերազմը ծանր փորձութիւն էր, սակայն նոյնիսկ այդ տարիներուն Հայաստանը շարունակեց հարուստ մշակութային կեանքը։ 1942-ին հիմնուեցաւ Երեւանի երաժշտական կատակերգութեան թատրոնը (ներկայիս՝ Յակոբ Պարոնեանի անուան երաժշտական կատակերգութեան թատրոն), իսկ 1944-ին՝ թատերական վարժարանը, որ կը պատրաստէր նոր սերունդի դերասաններ ու բեմադրիչներ։ Վաւերագրական ֆիլմը կը լուսաբանէր ռազմաճակատին վրայ կռուող հայ ստորաբաժանումներուն քաջագործութիւնները։ Հայֆիլմը արտադրեց հայրենասիրական ֆիլմեր, որոնցմէ ամէնէն նշանաւորն էր՝ «Դաւիթ Բէկ» (1944), բեմադրիչ՝ Համբարձում Խաչանեան, գլխաւոր դերակատար՝ Հրաչեայ Ներսիսեան։ Հայաստանի տարբեր խումբեր ելոյթ կ'ունենային ռազմաճակատին վրայ՝ ոգեւորելով զինուորները։ Ներառեալ՝ Վանո Ալթունեանի գլխաւորած երգի-պարի պետական խումբը, Արամ Մերանկուլեանի ղեկավարութեամբ երգչախումբը, Հայաստանի պետական ճազը՝ Արտեմի Այուազեանի գլխաւորութեամբ, անզուգական երգչուհի Արեւ Պաղտասարեանը, որ յաճախ կը մասնակցէր ռազմաճակատային համերգներուն։

Երաժշտություն և բեմարվեստ

 Թեև պատերազմը ծանր փորձություն էր, սակայն նույնիսկ այդ տարիներին Հայաստանը շարունակեց հարուստ մշակութային կյանքը։ 1942 թ․ հիմնվեց Երևանի երաժշտական կոմեդիայի թատրոնը (ներկայում՝ Հ. Պարոնյանի անվան երաժշտական կոմեդիայի թատրոն), իսկ 1944 թ․՝ թատերական ինստիտուտը, որը պատրաստում էր նոր սերնդի դերասաններ ու ռեժիսորներ։ Վավերագրական կինոն լուսաբանում էր ռազմաճակատում կռվող հայ դիվիզիաների քաջագործությունները։ Հայֆիլմն արտադրեց հայրենասիրական ֆիլմեր, որոնցից ամենանշանավորը՝ «Դավիթ Բեկ» (1944 թ․), ռեժիսոր Համբարձում Խաչանյանի, գլխավոր դերում՝ Հրաչյա Ներսիսյան։ Հայաստանի տարբեր անսամբլներ ելույթ էին ունենում ռազմաճակատում՝ ոգևորելով զինվորներին։ Այդ թվում՝ Վանո Ալթունյանի գլխավորած երգի-պարի պետական անսամբլը, Արամ Մերանգուլյանի ղեկավարությամբ երգչախումբը, Հայաստանի պետական ջազն՝ Արտեմի Այվազյանի գլխավորությամբ, Անզուգական երգչուհի Արև Բաղդասարյանը, ով հաճախ էր մասնակցում ռազմաճակատային համերգների։

 Հայ երաժշտությունը պատերազմի տարիներին ապրեց վերելք՝ ստեղծելով մի շարք փառահեղ ստեղծագործություններ։ Արամ Խաչատրյանը համարվում է այդ շրջանի ամենանշանավոր կոմպոզիտորը։ Նրա «Կապիտան Գաստելլո» սիմֆոնիկ ստեղծագործությունը և թատերական երաժշտությունը հնչում էին թե՛ թիկունքում, թե՛ առաջնագծում։ Մեսրոպ Մասթարյանի և Էդվարդ Միրզոյանի ստեղծագործությունները նույնպես աչքի էին ընկնում ռազմական հերոսության ու ազգասիրության թեմաներով։ Հայտնի գործեր են դարձել՝ Գրիգոր Եղիազարյանի «Ատելության երգը», Վազգեն Տալյանի «Կարմիր բանակ», Աշոտ Սաթյանի «Մարտիկի երգը», Արտեմի Այվազյանի «Գեներալ Բաղրամյան», Արամ Սաթյանի «Հայրենիք»։ Հայաստանի օպերայի և բալետի թատրոնը չդադարեց իր գործունեությունը նույնիսկ ամենածանր օրերին։ Միքայել Թավրիզյանի դիրիժորությամբ բեմադրվեց նաև Դմիտրի Շոստակովիչի 7-րդ սիմֆոնիան՝ «Լենինգրադը»։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին, երբ ողջ խորհրդային ժողովուրդը պայքարում էր գոյության և ազատության համար, հայ մշակույթի տարբեր ճյուղերը, այդ թվում՝ քանդակագործությունը, ճարտարապետությունը և քաղաքաշինությունը, իրենց յուրօրինակ կերպով արձագանքեցին ժամանակի մարտահրավերներին։ Չնայած նյութատեխնիկական դժվարություններին, այս տարիները նշանավորվեցին այնպիսի արվեստի և ճարտարապետական արժեքավոր գործերով, որոնք մինչ օրս մնացել են ազգային մշակույթի գանձարանում։

Սիմֆոնիք երաժշտութիւն եւ երգարուեստ Հայ երաժշտութիւնը պատերազմի տարիներուն ապրեցաւ վերելք՝ ստեղծելով շարք մը փառահեղ ստեղծագործութիւններ։ Արամ Խաչատրեանը կը համարուի այդ շրջանի ամէնէն նշանաւոր երգահանը։ Անոր «Քափիթան Կասթելլո» սիմֆոնիք ստեղծագործութիւնը եւ թատերական երաժշտութիւնը կը հնչէին թէ՛ թիկունքին, թէ՛ առաջնագիծին վրայ։ Մեսրոպ Մասթարեանի եւ Էտուարտ Միրզոյեանի ստեղծագործութիւնները նոյնպէս աչքի կը զարնէին ռազմական հերոսութեան ու ազգասիրութեան բնաբաններով։ Յայտնի գործեր դարձան՝ Գրիգոր Եղիազարեանի «Ատելութեան երգը», Վազգէն Տալեանի «Կարմիր բանակ», Աշոտ Սաթեանի «Մարտիկի երգը», Արտեմի Այուազեանի «Գնդապետ Բաղրամեան», Արամ Սաթեանի «Հայրենիք»։ Հայաստանի օփերայի եւ բալետի թատրոնը չդադրեցաւ իր գործունէութիւնը նոյնիսկ ամենածանր օրերուն։